Dù chỉ dài khoảng 2 cây số, đại lộ Thống Nhứt là tuyến đường mang tính biểu tượng của thành phố Sài Gòn trước năm 1975. Từ Thảo Cầm Viên xinh đẹp đến Dinh Độc Lập tráng lệ, con đường từng được gọi là Norodom rồi Lê Duẩn này tập trung nhiều cơ quan quan trọng của chính quyền Việt Nam Cộng hòa.
Bên cạnh dinh Tổng thống và các bộ Ngoại giao, Tư pháp, Nội vụ, văn phòng Thủ tướng, dọc theo đại lộ còn có đại sứ quán Anh, Mỹ, Đức, Pháp cùng Nhà thờ Đức Bà và rạp chiếu phim Norodom nổi tiếng. Dù ngắn ngủi nhưng đại lộ Thống Nhứt đã chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử, là biểu tượng của một thời kỳ Sài Gòn sôi động.
Trước năm 1868, khu vực này chỉ là một con đường nhỏ nối từ đường Catinat (Đồng Khởi ngày nay) đến đường Rue de Bangkok (tức đường Mạc Đĩnh Chi hiện tại).
Năm 1868, khi người Pháp khởi công xây dựng Dinh Norodom (Dinh Thống đốc Nam Kỳ), họ cũng mở rộng và xây dựng một con đường lớn phía trước dinh, nối từ đó đến vị trí Nhà Thờ Đức Bà sau này. Sau khi hoàn thành, con đường mới này được đặt tên theo dinh là đại lộ Norodom. Đại lộ Norodom sau trở thành đại lộ Thống Nhất, rồi đổi tên thành đường Lê Duẩn cho tới ngày nay, vẫn là con đường quan trọng bậc nhất Sài Gòn.
Ban đầu chỉ là một con đường nhỏ, đến năm 1868, đại lộ Norodom được người Pháp mở rộng và xây dựng để nối từ Dinh Norodom mới xây đến vị trí Nhà Thờ Đức Bà sau này. Đến năm 1877, đại lộ tiếp tục được mở rộng, nối với con đường cũ để trở thành tuyến đường dài kéo từ Dinh Norodom đến đường Rue de Bangkok (nay là đường Mạc Đỉnh Chi). Cuối thế kỷ 19, khi bờ thành Gia Định cũ bị phá bỏ, đại lộ Norodom một lần nữa được kéo dài, vượt qua cổng Ông Dèm để nối đến Vườn Bách Thảo.
Với chiều rộng lớn, đại lộ Thống Nhứt/Norodom từng được thiết kế để phục vụ cho các buổi diễn binh trong các dịp lễ lớn. Cho đến nay, đây vẫn là tuyến đường biểu tượng của Sài Gòn xưa và nay.
Có một điều quan trọng mà đã có rất nhiều thắc mắc, đó là vì sao con đường lớn và quan trọng như vậy của Sài Gòn mà người Pháp lại dùng tên Norodom của quốc vương Cao Miên, cũng như vì sao lại đặt tên dinh thống đốc Nam Kỳ tên là Dinh Norodom?
Để trả lời câu hỏi này, lùi về thời điểm Pháp bắt đầu quy hoạch và xây dựng Sài Gòn. Khi dinh thống đốc Nam Kỳ được khởi công xây dựng vào năm 1868, thì cũng cùng thời điểm đó Cao Miên trở thành thuộc địa của Pháp sau khi vua Norodom ký hiệp ước chấp nhận sự bảo hộ của Pháp trên vương quốc này. Để thể hiện sự ủng hộ dành cho nhà vua Cao Miên, người Pháp lấy tên vua là Norodom để đặt cho dinh thự khởi công ở Sài Gòn. Ngay sau đó, khi con đường trước dinh được mở rộng thì cũng được mang tên là Norodom.
Không những lấy tên ông vua Cao Miên làm tên đường cho Sài Gòn, người Pháp cũng đặt tên cho một con đường giáp thành Gia Định cũ cái tên là Rue de Phnompenh (Nam Vang – thủ đô nước Cao Miên). Ban đầu con đường này được đánh số là số 6, sau đó đổi tên thành Rue de Phnompenh, rồi mang tên Rue Lafont. Từ năm 1955 đến nay con đường mang tên là Chu Mạnh Trinh, là con đường nhỏ chạy bên cạnh bệnh viện Đồn Đất (nay là bệnh viện Nhi Đồng 2).
Việc lấy tên của một đô thị lớn của nước khác đặt cho Sài Gòn còn có nhiều trường hợp khác nữa, như là đường Mạc Đỉnh Chi ban đầu được người Pháp đánh số 8, sau đó mang tên là Rue de Bangkok, rồi đổi tên thành Rue de Massiges, trước khi mang tên Mạc Đỉnh Chi từ năm 1955 đến nay. Trường hợp khác là đường Hàn Thuyên ở trước dinh Norodom cũng từng mang tên là Rue de Hongkong, sau đó lần lượt đổi thành Rue de l’Amiral-Page, Rue Cardi, trước khi mang tên Hàn Thuyên từ 1955 đến nay. Hoặc là đường dọc kênh Bến Nghé là Bến Chương Dương – Bến Hàm Tử từng được mang tên quai de Belgique (Bến Bỉ Quốc).
Không chỉ lấy tên địa danh nước ngoài, mà ngay cả địa danh ở Việt Nam cũng được lấy đặt tên đường cho Sài Gòn, như là đường Nguyễn Bỉnh Khiêm, ban đầu được đánh số 2, sau đó mang tên là Rue de Tay-Ninh (Tây Ninh), sau đó mới mang tên Rue Rousseau, rồi đến năm 1955 mang tên Nguyễn Bỉnh Khiêm. Đường Thi Sách từng mang tên là Rue de Thu-dau-mot (Thủ Dầu Một), đường Đông Du từng mang tên Rue de Thu-duc (Thủ Đức), đường Nguyễn Trung Trực từng mang tên Cap Saint Jacques (tức là Ô Cấp – Vũng Tàu). Tương tự là Bến Trần Văn Kiểu ở Chợ Lớn cũng từng mang tên là quai de My-tho (Mỹ Tho).
Sau năm 1955, khi thủ tướng Ngô Đình Diệm lên làm tổng thống, ông đã ra lệnh thay thế toàn bộ tên đường của người Pháp (chỉ giữ lại số ít đường mang tên của những người Pháp có công đối với dân sinh), từ đó đại lộ Norodom được đổi tên thành Thống Nhứt. Cái tên này tồn tại cho đến năm 1975 thì được đổi tên thành đường 30/4, đến năm 1986 thì mang tên Lê Duẩn.
Về cái tên đại lộ Thống Nhứt hay là Thống Nhất mới đúng?
Thực ra thì ai cũng hiểu rằng 2 tên gọi này giống nhau. Do ảnh hưởng của hàng triệu người Bắc di cư, nên từ trước năm 1975 thì 2 chữ Nhất và Nhứt vẫn được sử dụng cùng lúc, song tên đường thì vẫn ghi chính thức là Thống Nhứt, như trong hình dưới đây thể hiện:
Sau đây mời các bạn xem lại hình ảnh xưa của những góc đường và những tòa nhà trên đại lộ Norodom/Thống Nhứt ngày xưa.
Khởi đầu đại lộ Norodom/Thống Nhứt chính là Dinh Norodom, tức là Dinh Độc Lập:
Dinh được hoàn thành vào năm 1871, tồn tại gần 100 năm trước khi bị phá hủy để xây dựng dinh mới theo thiết kế của KTS Ngô Viết Thụ.
Trước mặt Dinh Độc Lập là ngã 3 Thống Nhứt – Công Lý (nay là đường NKKN)
Đằng trước Dinh Độc Lập, ở hai bên đại lộ Thống Nhứt là mảng cây xanh của công viên Thống Nhứt, mảng xanh này là một vùng rộng từ Dinh cho tới tận Nhà Thờ:
Ngay chính giữa mảng xanh này là ngã 4 Thống Nhứt – Pasteur. Một số hình ảnh ở góc ngã tư này:
Cận cảnh đường Pasteur đoạn ngã 4 với đại lộ Thống Nhứt. Tòa nhà màu trắng bên phải hình là trụ sở bộ ngoại giao
Từ ngã tư Thống Nhứt – Duy Tân đi tới một chút nữa là bùng binh sau lưng nhà thờ Đức Bà, phía bên kia là đường Duy Tân (nay là Phạm Ngọc Thạch). Ngay gần bùng binh có tượng của Petrus Trương Vĩnh Ký.
Bên trong công viên, cạnh bên Nhà Thờ có đặt tượng Petrus Ký, sau 1975 đã bị di dời
Bên kia bùng binh là trụ sở của hãng Sài Gòn Xe Hơi Công Ty, nơi sản xuất thương hiệu xe La Dalat:
Tòa nhà này nằm ngay góc đường Thống Nhứt – Duy Tân (nay là Lê Duẩn – Phạm Ngọc Thạch). Ngày nay tòa nhà này không còn, nhường chỗ cho Diamond Plaza.
Đối diện bên kia đường của trụ sở Bộ Tư Pháp (thời Pháp là CLB Sĩ Quan) là Viện bảo tàng đầu tiên của Sài Gòn. Bên dưới là hình ảnh viện bảo tàng này vào cuối thế kỷ 19:
Nhìn hướng ngược lại với hình trên, viện bảo tàng ở bên trái hình. Góc bên phải là đường Catinat đi ra Sông Sài Gòn:
Bên cạnh viện bảo tàng này, vào năm 1955 mọc lên một tòa nhà quen thuộc với người Sài Gòn xưa, đó là cty xăng dầu Standard Vacuum Oil Company, sau này là trụ sở của công ty xăng dầu ESSO.
Hình bên dưới là tòa nhà này khi được ESSO sở hữu. Nhãn hiệu ESSO cùng với SHELL chiếm đa số thị phần xăng dầu của miền Nam trước 1975:
Trụ sở ESSO nằm ngay góc ngã tư Hai Bà Trưng – Thống Nhứt. Trong hình bên trên, chiếc xích lô máy đang lưu thông trên đường Hai Bà Trưng hướng về phía Tân Định.
Vào năm 2011, tòa nhà này cùng với viện bảo tàng nhắc đến bên trên cùng bị đập bỏ cùng lúc, dự định sẽ xây khách sạn 5 sao, thường được báo chí gọi là “Khu đất vàng 8-12 Lê Duẩn” thuộc CTCP Đầu tư Lavenue, nằm kế bên cạnh Diamond Plaza. Tuy nhiên khu đất này vẫn để trống suốt 10 năm qua và vào diện bị thu hồi vì được chuyển đổi trái pháp luật.
Đi thêm một đoạn, gần tới ngã 4 Thống Nhứt – Mạc Đỉnh Chi sẽ là tòa nhà đại sứ quán Hoa Kỳ ở số 4 đại lộ Thống Nhất:
Trước đó, đại sứ quán Mỹ ở tòa nhà góc đường Hàm Nghi, Hồ Tùng Mậu. Đến năm 1965, công trình tòa đại sứ quán Mỹ mới được xây dựng và khánh thành 2 năm sau đó với chi phí 2,6 triệu USD, là một trong những tòa Đại sứ quán lớn nhất, được bảo vệ cẩn mật nhất thế giới thời điểm đó.
Tòa nhà là một khối vuông vức có 6 tầng được bao bọc bởi 7.800 viên đá Taredo, có 140 phòng với 200 nhân viên phục vụ và 60 lính gác thường trực. Tuy nhiên tòa nhà này chỉ hoạt động được trong 8 năm cho đến tháng 4 năm 1975.
Sau đó thời điểm đó, Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Việt Nam đã sử dụng tòa nhà này làm cơ sở cho tới thập niên 1980. Năm 1995, Việt Nam và Mỹ bình thường hóa quan hệ, toàn bộ khu vực này được trao trả lại cho phía Mỹ. Sau đó chính phủ Mỹ quyết định đập bỏ tòa nhà này để xây tòa lãnh sự quán mới như hiện nay, với quy mô nhỏ hơn.
–
–
–
Vừa qua ngã tư này, nhìn về phía đối diện của đại sứ quán Mỹ sẽ là tòa nhà đại sứ quán Anh:
Đối diện đại sứ quán Anh là nhà thờ Tin Lành (Anglican Episcopal Church in Saigon):
Còn ngay bên cạnh tòa sứ quán Anh là một tòa nhà nổi tiếng như trong hình bên dưới:
Đó là rạp Norodom ở số 23 đại lộ Thống Nhứt, có thể nói rằng hầu như tất cả các ca sĩ hoạt động nghệ thuật vào thập niên 1950 ở Sài Gòn đều đã từng đứng trên sân khấu rạp Norodom.
Rạp Norodom gắn liền với 2 sự kiện lớn nhất của tân nhạc ở Sài Gòn từ thuở ban sơ, đó là nơi tổ chức cuộc thi tuyển lựa ca sĩ của đài Pháp Á, là nơi khởi đầu sự nghiệp của nhiều tên tuổi huyền thoại như Khánh Ly, Mai Hương, Bạch Yến…
Sau năm 1975, hý viện Thống Nhứt được sử dụng với nhiều mục đích khác nhau, đến năm 1978 trở thành trụ sở của công ty Xổ số kiến thiết. Đến năm 2015, công ty xổ số dời về đường Trần Nhân Tông, “mảnh đất vàng” của rạp Thống Nhứt xưa trên đường Lê Duẩn được bán đấu giá. Hiện nay khu đất này là trụ sở của Techcombank.
Trong hình bên dưới, chùng ta có thể thấy không ảnh của một đoạn đại lộ Thống Nhứt năm 1968. Cạnh trái hình chính là rạp Norodom, bên cạnh đó là tòa đại sứ quán Anh. Đối diện sứ quán Anh là Nhà thờ Tin Lành.
Ngay bên cạnh rạp Norodom là trường Văn Hóa Quân Đội, là nơi những chiếc xe jeep đang đậu ở trong hình bên dưới. Ngày nay vị trí này là Khách sạn Sofitel Plaza và trung tâm lưu trữ quốc gia 2.
