Khi nhắc đến Sài Gòn ngày xưa, không thể không chạm tới hình ảnh đậm chất "Văn hóa Phòng trà". Phòng trà ca nhạc là một di sản văn hóa đặc trưng, nơi mà âm nhạc được trình diễn và thưởng thức một cách tinh tế. Những người yêu nhạc đến phòng trà để tận hưởng từng giây phút êm đềm và chìm đắm trong những giai điệu trữ tình tuyệt vời.
Phòng trà ca nhạc ra đời lần đầu tại Hà Nội sau khi tân nhạc xuất hiện. Quán Nghệ sĩ, được mở cửa đầu tiên năm 1946 trên đường Bờ Hồ, Hà Nội - đã trở thành điểm hội tụ của nhiều nhạc sĩ nổi tiếng như Nguyễn Xuân Khoát, Dương Thiệu Tước, Thẩm Oánh... Nơi đây không chỉ biểu diễn các bản nhạc tân nhạc, mà còn có sự góp mặt của nhạc phẩm cổ điển. Thành công của Quán Nghệ sĩ đã mở ra con đường cho nhiều phòng trà khác xuất hiện, như Thăng Long ở phố Hàng Bông, Tuyết Sơn ở phố Thợ Nhuộm, Thiên Thai ở phố Hàng Gai...
Sau đó, tại Huế, đã xuất hiện một số quán phòng trà đáng chú ý, và trong số đó, không thể không nhắc đến quán phòng trà Tam Tinh với giọng ca của nghệ sĩ Ngọc Cẩm đã đạt được sự nổi tiếng đáng kể trong thời gian đó.
Sau năm 1954, tại miền Nam nói chung và Sài Gòn nói riêng, nền tân nhạc phát triển rực rỡ. Việc nhiều nhạc sĩ và ca sĩ từ miền Bắc đến định cư ở Sài Gòn đã làm cho âm nhạc giai đoạn này trở nên đa dạng hơn. Đồng thời, ảnh hưởng từ lệnh cấm khiêu vũ đã khiến các vũ trường dần chuyển hướng thành phòng trà ca nhạc, từ đó tạo nên sự phát triển của văn hóa phòng trà.
Thời kỳ hoàng kim của phòng trà thực sự bắt đầu vào nửa cuối thập niên 50 của thế kỉ trước (khoảng từ sau năm 1959), khi việc đến phòng trà nghe nhạc trở thành một nét văn hóa phổ biến ở Sài Gòn. Trong số những phòng trà đầu tiên, không thể không nhắc đến Văn Cảnh trên đường Calmette, Đức Quỳnh trên đường Cao Thắng và Anh Vũ trên đường Bùi Viện.
Trong số đó, phòng trà Anh Vũ là một điểm đáng chú ý, đây là nơi khởi đầu sự nghiệp ca hát của nhiều ca sĩ nổi tiếng thời điểm đó như Minh Hiếu, Anh Ngọc, Thanh Thúy, Lệ Thanh, Khánh Ly... Tại phòng trà này, cố nhạc sĩ Nguyễn Ánh 9 đã đệm dương cầm cho Thanh Thúy thể hiện rất thành công ca khúc "Ướt mi" - tác phẩm đầu tiên của cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn.
Các phòng trà hàng đầu của thời điểm đó như Queen Bee, Tự Do, Ritz, Maxim's, Đêm Màu Hồng đã xây dựng danh tiếng dựa trên giọng ca vàng kết hợp với ban nhạc xuất sắc. Ca sĩ Lệ Thu, Thái Thanh, Hoàng Thi Thơ, Khánh Ly, Thanh Thúy, Jo Marcel và các ban nhạc The Shotguns, Thăng Long, The Dreams là những tài năng nổi bật của các phòng trà đó.
Thường, các ca sĩ trong thời đại đó sẽ trình bày những ca khúc chỉ dành riêng cho mình, không ai hát lại bài hát của người khác. Điều này bởi mỗi giọng ca đều có những đặc trưng riêng, khiến cho người nghe có thể cảm nhận được sự độc đáo và đặc biệt mỗi khi ca sĩ đó trình bày một ca khúc đã quen thuộc. Dù có nghe ca sĩ đó hát lại một ca khúc nhiều lần, cảm xúc trong lòng vẫn như lần đầu, không hề giảm đi.
Ngày ấy, không cần những biểu ngữ lung linh, những áp-phích hoành tráng, chỉ một tấm tin quảng cáo ngắn gọn với tên các danh ca, ban nhạc nổi tiếng đã đủ để khoe sức hấp dẫn của một buổi biểu diễn.
Với người Sài Gòn thời đó, việc đến phòng trà thưởng thức không gian âm nhạc là một thói quen của những người yêu nhạc. Trong không gian mơ mộng, lãng mạn đó, người hát và cả người nghe như hòa mình vào dòng nhạc.
Ngoài các phòng trà danh tiếng và sang trọng như đã đề cập, còn có rất nhiều "phòng trà dân dã" khác để thoả mãn niềm đam mê âm nhạc của sinh viên và những tầng lớp bình dân. Trong số đó, không thể không nhắc đến Quán Văn, một quán cà phê giản dị, là nơi tập trung và giao lưu của các nghệ sĩ, bất kể là chuyên nghiệp hay không chuyên nghiệp. Điểm nổi bật của Quán Văn là những sự kết hợp giữa cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn và ca sĩ Khánh Ly trong giai đoạn ban đầu của sự hợp tác giữa hai nghệ sĩ này (khoảng năm 1966). Đó là một trong những bước đệm đầu tiên để xây dựng thương hiệu Nhạc Trịnh và tạo nên danh tiếng của Khánh Ly trong tương lai.
Sau sự kiện giữa năm 1975, các phòng trà buộc phải đóng cửa. Sau một thời gian gián đoạn, một số phòng trà đã mở lại, tuy nhiên không còn đạt được sự thịnh vượng như trước đây.
Khi khai trương lại, các phòng trà vẫn mang đậm phong cách sang trọng, với giá cả cao và trình diễn những tác phẩm âm nhạc có giá trị. Trong thời kỳ đó, phòng trà M&Tôi và Tiếng Tơ Đồng trở thành những tên tuổi nổi tiếng nhất.
Tuy nhiên, đến cuối thập kỷ 1990, do sự đa dạng hơn về thị hiếu âm nhạc, các phòng trà cũng phải thay đổi để phù hợp với khán giả. Chúng không chỉ đơn thuần là nơi trình diễn nhạc trữ tình và lãng mạn nữa, mà còn phải đáp ứng nhu cầu của giới trẻ. Do đó, các phòng trà đã mời các ca sĩ trẻ biểu diễn những ca khúc đang được ưa chuộng. Tuy nhiên, một số hiện tượng như hát nhép đã làm giảm chất lượng âm nhạc tại các phòng trà. Sự xuất hiện của các sân khấu ca nhạc dân dã cũng làm cho các phòng trà trở nên vắng khách hơn.
Bên cạnh những thay đổi và sự suy giảm của một số phòng trà, cũng có những nơi cố gắng duy trì phong cách và giữ lấy một tầng lớp khán giả đặc biệt. ATB, thuộc về ca sĩ Ánh Tuyết, vẫn gắn liền với sự tinh tế và đẳng cấp, thể hiện những bản nhạc tiền chiến và tình khúc tuyệt vời. 2B, thuộc về ca sĩ Mỹ Hạnh, cũng chuyên trình diễn các tác phẩm tiền chiến và tình ca, mang đến một không gian độc đáo. Carmen, với nhạc Flamenco đặc trưng, cũng đã tạo nên một phong cách riêng biệt. Sax 'n' art, của Trần Mạnh Tuấn, mang đậm chất nhạc jazz, tạo nên một không gian đầy mê hoặc và sáng tạo. Những phòng trà này đều cố gắng giữ vững danh tiếng và thu hút một tầng lớp khán giả đặc biệt, người yêu thích những dòng nhạc độc đáo và tinh tế.
Sài Gòn hiện nay vẫn còn rất nhiều phòng trà, nhưng chúng đã trải qua sự thay đổi để phù hợp với đa dạng và sự đòi hỏi của khán giả hiện đại. Phong cách và hình thức của các phòng trà ngày nay đã trở nên phong phú hơn, đa dạng hơn, để phù hợp với từng tầng lớp khán giả và sở thích âm nhạc của họ. Tuy nhiên, không dễ dàng để tìm thấy những nét mộng mị, lãng mạn như trước đây với những giọng ca đầy cảm xúc. Có thể thấy rằng, với sự thay đổi của thời đại, âm nhạc và phong cách biểu diễn đã có sự thay đổi tương ứng, và những nét đặc trưng của quá khứ có thể không còn xuất hiện một cách rõ ràng như trước đây.